Shkruan: Doc. D-r. Shpendim Maksuti (ekspert i çështjeve Kushtetuese)
Kur analizohen vendimet e Gjykatës Kushtetuese sipas Kushtetutës së ish-RSM-së të vitit 1974, të cilat dispozita ishin në përputhje të plotë me Kushtetutën e Jugosllavisë të të njëjtit vit, vihet re një listë më e gjerë e të drejtave themelore të njeriut dhe mbrojtja e tyre juridike. Ky zgjerim i të drejtave themelore të njeriut është rezultat i pozitës së theksuar të njeriut në shoqëri. Bëhet fjalë për risi të rëndësishme që i përmban Kushtetuta. Me zgjidhjet kushtetuese, për herë të parë u braktis koncepti tradicional kushtetues, sipas të cilit sistemi kushtetues i vendit i përkiste vetë shtetit. Dominonte shteti. Këto dispozita ishin të përfshira në kushtetutat e Maqedonisë nga viti 1946 dhe kushtetuta e dytë e vitit 1963. Për dallim nga konceptet e tilla tradicionale, që nga viti 1974 dhe në sistemin kushtetues të Republikës së Maqedonisë, për herë të parë njeriut i jepet vend i rëndësishme, në sistemin e përgjithshëm socio-politik. Është rezultat i zhvillimit të marrëdhënieve shoqërore. Një zhvillim i tillë pati një ndikim të rëndësishëm në ndryshimin e pozitës së shtetit ndaj njeriut, pra të njeriut ndaj shtetit. Për këtë arsye, të drejtat e njeriut në Maqedoni fitojnë rëndësi të të rëndësishme dhe paraqesin themelin e zhvillimit të mëtejmë demokratik të vendit. Sistemi vetëqeverisës dhe vetëqeverisja, si tipar i rëndësishme i zhvillimit socialist të Maqedonisë, paraqet sistem të lirive themelore dhe të drejtave të njeriut.
Duke u nisur nga risitë e rëndësishme të rendit kushtetues të Republikës së Maqedonisë të konsideruara që nga viti 1974, të drejtat themelore të njeriut marrin një dimension të ri dhe një kuptim dhe trajtim krejtësisht të ndryshëm. Të drejtat dhe liritë themelore kuptohen si akt i vetëdijes dhe vetëpërmbushjes në këtë kuptim, përcaktimet e Kushtetutës Federale të vitit 1974 ishin të qarta se liritë dhe të drejtat e njeriut si të drejta themelore kushtetuese “realizohen në solidaritet të ndërsjellë të njerëzve dhe nga përmbushjen e detyrave dhe përgjegjësitë e secilit ndaj të gjithëve dhe të gjithëve ndaj çdo qytetari”.
Kur analizohen dispozitat e Kushtetutës Federale dhe veçanërisht Kushtetuta e RSM-së nga viti 1974, vërehet qartë një tendencë në garantimin dhe mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit. Gjegjësisht, nënvizohet se të drejtat dhe liritë kushtetuese të një personi nuk mund të jenë bazë për kërcënime antikushtetuese dhe të paligjshme të lirisë dhe të drejtave të tjerëve. Prandaj, nënvizohet se liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit kufizohen vetëm nga liritë dhe të drejtat e barabarta të tjerëve dhe në bazë të interesave të bashkësisë të përcaktuara me Kushtetutë. Në të njëjtin drejtim nënvizohet detyrimi i çdo qytetari për të respektuar liritë dhe të drejtat e të tjerëve dhe për këtë është përgjegjës.
Siç u theksua më lartë, si pasojë juridike e një garancie dhe mbrojtjeje të tillë të lirive dhe drejtave të njeriut, rezulton se të drejtat dhe liritë themelore të njeriut nuk paraqesin vetëm sferë juridike dhe bazë juridike, por paraqesin edhe një socio-politik dhe baza njerëzore për ekzistencën dhe zhvillimin e vetë njeriut.
Vendimet kushtetuese të vitit 1974 (si kushtetuta federale ashtu edhe ajo republikane) përmbajnë gjithashtu një seksion të veçantë për liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit. Ajo titullohej “Për të drejtat, liritë, detyrat dhe përgjegjësitë e njeriut dhe qytetarit”. Në këtë pjesë, si të drejta themelore të njeriut nënvizohen këtu: barazia para Kushtetutës dhe ligjit; e drejta e përgjithshme e barabartë e votës; e drejta për punë dhe liria për të punuar; e drejta për orar të kufizuar të punës; mbrojtja e integritetit dhe dinjitetit fizik dhe moral të njeriut; e drejta për sigurim social; e drejta për banim; e drejta për arsimim falas; e drejta e lirisë së mendimit; e drejta për lirinë e përcaktimit; liria e shtypit; liria e krijimtarisë shkencore dhe artistikenën; liria e shprehjes së lirë të kombësisë; liria e fesë; e drejta për jetë dhe liri personalenën; e drejta dhe garancia që askush pa faj nuk mund të dënohet; garanci për mbrojtjen e respektit të personalitetit njerëzor dhe dinjitetit njerëzor; barazia e të gjithëve në mbrojtjen e të drejtave në gjykatë; e drejta e mbrojtjes; liria e lëvizjes; paprekshmëria e banesës; fshehtësia e letrave; e drejta për mbrojtje shëndetësore; e drejta e luftëtarëve, invalidëve të luftës; mbrojtja e nënës dhe fëmijëve; mbrojtjen e të paaftëve për punë dhe menaxhim; mbrojtjen e martesës dhe familjes; e drejta e bashkëshortëve për të vendosur lirisht për zhvillimin e fëmijëve; e drejta për mbrojtjen e mjedisit dhe të pasurive të tjera kësaj natyrore; e drejta e kompensimit të dëmit për shkak të veprimeve të kundërligjshme dhe të drejta të tjera.
Sipas lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit të përmendura si të drejta themelore, si burim dhe bazë për realizimin e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit që nuk janë përcaktuar me Kushtetutë, të drejtat dhe liritë që janë të përcaktuara në të drejtën ndërkombëtare, më konkretisht në normat ndërkombëtare që janë ratifikuar, konsiderohen edhe nga ish-RSFJ. Është e rëndësishme të theksohet se kur bëhet fjalë për të drejtat dhe liritë e njeriut të garantuara me Kushtetutën e RSM të vitit 1974, ato nuk janë të kufizuara në kuptimin normativ të fjalës. Kufizimi i tyre vihet re në rastet kur Kushtetuta ndalon diçka nga pikëpamja dhe respektimit të drejtave të të tjerëve dhe shoqërisë në tërësi.
