Pasaporta e Albert Ajnshtajnit e lëshuar nga shteti shqiptar
“Në kohët e errëta, kur në Europë jeta hebreje nuk kishte shumë rëndësi, shqiptarët na mbronin me dashurinë, përkushtimin dhe sakrificën e tyre”
E mbani mend videon legjendare promovuese turistike “Taken by Albania”? Në të, shqiptarët bënin shaka me stereotipat me shpenzimet e tyre, duke iu referuar filmit “Taken” ku trafikantët rrëmbejnë vajzën e një ish-agjenti të CIA-s. Ata iu drejtuan aktorit kryesor, Liam Neeson: “Ne i duam filmat tuaj dhe mendojmë se jeni shumë i talentuar. Por ne duhet të sqarojmë diçka. Është koha t’ju tregojmë aftësitë tona dhe t’ju hipim në avion”.
Ai u ftua ta vizitonte Shqipërinë, një vend me buzëqeshje të ngrohta dhe miqësore, histori të mahnitshme, fjorde dhe lugina, liqene malore, flamingo, bukë shtëpie dhe byrek. Në fund të videos, “rrëmbyesi” i filmit, Arben Bajraktaraj i është drejtuar: “Siç ju thashë, i dashur mik, shtëpia shqiptare është e Zotit dhe e mysafirit. Mirë se vini”.
Fjalët e Arbenit janë më të forta nga sa mund të dimë. Pretendimi se shtëpia shqiptare është e Zotit dhe e mysafirit, është shekullore dhe pasqyron mikpritjen tradicionale, por edhe gatishmërinë për të mbrojtur mysafirin në nevojë – qoftë edhe me çmimin e jetës. Ndoshta shembulli më i bukur i këtij gjesti kolektiv mund të gjendet në kohët më të errëta të historisë njerëzore.
“Do të jetojmë si një familje”
Kur filloi fushata antisemite në Gjermani në prag të Luftës së Dytë Botërore, shumë hebrenj u përpoqën të gjenin shpëtimin jashtë kufijve të saj, shkruan portali kroat “Dnevnik.hr”. Kush mundi, shkoi jashtë Europës, sepse nuk kishte shumë vende të sigurta për hebrenjtë, por jo për të tjerët, pasi mbizotëronte gjendja e përgjithshme e luftës.
Megjithatë, në jug të Europës, është gjetur një shtëpi e sigurt, në një vend nga i cili nuk mund të pritet. Në vitin 1935, vetëm rreth 200 hebrenj jetonin në Shqipërinë kryesisht myslimane. Kur u bë e qartë në Gjermani pas Natës së Kristaltë se do të pasonte një përplasje shumë më e rëndë me popullsinë hebreje, Shqipëria po jepte pa hezitim viza për këdo që kishte nevojë për to.
Kryeministri i atëhershëm, Mehdi Bej Frashëri, tha: “Të gjithë fëmijët hebrenj do të flenë me fëmijët tuaj, do të hanë të njëjtin ushqim, ne do të jetojmë si një familje.” Shqiptarët i pranuan hebrenjtë si bashkëqytetarë, por edhe anëtarë të familjeve të tyre. Shqipëria do të bëhet kështu i vetmi vend i pushtuar europian që do të ketë një popullsi më të madhe hebreje pas Luftës së Dytë Botërore dhe Holokaustit sesa para luftës.
Kur themi se kjo nuk do të pritej prej saj, nuk nënkuptojmë faktin që pjesa më e madhe e popullsisë ishte e besimit islam, por fakti që në vitin 1939 Shqipëria ra nën sundimin e Italisë fashiste, aleate e Hitlerit.
Larg faktit se në Shqipëri nuk kishte simpatizues të ideologjisë naziste – në fakt ishte edhe Partia Fashiste Shqiptare. Megjithatë, situata ishte e ndryshme mes “njerëzve të zakonshëm” dhe vetë anëtarët e qeverisë morën pjesë në lëshimin e dokumenteve false që do të mbronin refugjatët. Madje kishte nga ata që bashkëpunonin me okupatorin dhe i fshehën hebrenjtë në shtëpi.
Autoritetet italiane kanë nxjerrë një dispozitë për ekstradimin e të gjithë hebrenjve brenda një “kohe të arsyeshme”. Për italianët ishte çështje pak ditësh – por shqiptarët e vonuan rehat procesin duke u bërë sikur nuk e kuptonin: në Shqipëri jetojnë vetëm shqiptarë! Dhe vërtet e kundërta nuk mund të vërtetohej. Me të hyrë në vend, hebrenjve iu dhanë dokumente false me emra të rremë me të cilët ata mund të jetonin normalisht.
Ata gjithashtu injoruan gjermanët që morën pushtetin në 1943 dhe kërkuan dorëzimin e popullsisë hebreje. Sa herë që nazistët hynin në një qytet më të madh, vendasit i paralajmëronin hebrenjtë dhe i zhvendosnin në qytete dhe fshatra më të vegjël përreth derisa situata të qetësohej. Ndonëse jetonin në mënyrë modeste dhe në fshehtësi, deri diku iu lejua një jetë normale. Disa arritën të hapnin edhe biznese të vogla, e disa u bashkuan me partizanët.
“Ato ishin vite frike dhe terrori, por miqësia fitoi”
Për shkak të rolit të tyre në shpëtimin e hebrenjve gjatë periudhës më të keqe të historisë moderne, 75 shqiptarëve iu dha titulli nderi izraelit “Të drejtët midis kombeve”. Është njohja më e lartë e shtetit izraelit që u jepet individëve, veçanërisht atyre që rrezikuan jetën e tyre për të shpëtuar hebrenjtë.
New Jersey Jewish News raportoi historitë e disa prej tyre, transmeton portali Shtegu. Kur u ngrit një ekspozitë mbi hebrenjtë në Luftën e Dytë Botërore në një sinagogë në Misuri, u ekspozuan edhe shumë fotografi të shqiptarëve që morën pjesë në shpëtimin e tyre. Fotografi Norman Gershman vuri në dukje duke kërkuar për këto familje dhe individë, ai hasi në disa që ishin pothuajse të zemëruar kur u pyetën për këtë, duke u përgjigjur me: “Po çfarë? Çdo shqiptar do të bënte të njëjtën gjë!”.
Ishte Mihal Lekatari – një njeri që bëri diçka që jo të gjithë do ta bënin patjetër. Kur takoi familjen Comforti në vitin 1943, një refugjat nga një kamp italian, ai kuptoi se nuk kishin dokumente apo para për t’i blerë. Pa hezituar mori armën dhe shkoi në komisariat. Atje, ai i drejtoi armën një oficeri policie dhe i kërkoi një sërë kartash identiteti bosh.
Polici ia dha pa rezistencë dhe Mihali i mori dhe u kthye në shtëpi me një biçikletë. Pas luftës, Këshilli Hebre donte t’ia kthente me një shpërblim monetar, por ai nuk pranoi me neveri. “Mikut ia japim besën dhe nuk e shesim”, thonë ata. Gjatë luftës, Mihali shpëtoi 130 hebrenj.
Njëlloj i vendosur ishte edhe Njazi Biçaku. Kur fqinjët e paralajmëruan se gjermanët do të vinin në fshat dhe do të kërkonin strehim sepse bora po binte deri në gjunj, ai u përgjigj me qetësi: “Unë kam armën time. Kushdo që m`i sjell gjermanët ose tradhton hebrenjtë në shtëpinë time, unë do ta vras”.
Aishe Kadiu mori pjesë në shpëtimin e hebrenjve dhe më pas u bë kryetare e Shoqatës së Miqësisë Shqiptaro-Izraelite. Ajo tregoi se si u organizua një festë e madhe në ditën e çlirimit në vendin e tyre, Kavajë, dhe shtoi: “Ishin vite frike dhe tmerri, por miqësia fitoi”.
Të trokasësh në një derë do të thotë një bekim
Në fund të Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria kishte rreth dy mijë hebrenj. Shumë prej tyre më pas u zhvendosën në shtetin e sapokrijuar të Izraelit, dhe disa në vende të tjera për arsye ekonomike. Vetëm një pjesë e vogël e hebrenjve – kryesisht ata që kishin martesa të përziera – vendosën të qëndronin në Shqipëri.
Shumë prej tyre kanë mbajtur kontakte me njëri-tjetrin, kështu që dokumentarët dhe artikujt në internet përmbajnë histori prekëse të ribashkimeve mes familjeve hebreje dhe shqiptare që i shpëtuan, dekada më vonë (të mos harrojmë që Shqipëria u bë një vend komunist i mbyllur për pjesën tjetër të botës dhe kontaktet e jashtme ishin të dobët).
Në Berat është hapur Muzeu i Solomonit, i cili përmban dëshmi për Holokaustin dhe shpëtimin e hebrenjve në Shqipëri. Ajo u hap nga Simon Vrusho, një profesor vendas i besimit ortodoks, me burime modeste dhe donacione të vogla. Ai kaloi vite duke mbledhur dokumente, fotografi dhe kujtime të komunitetit hebre të Beratit të shekullit të 16-të, duke deklaruar: “Kujtimet duhet të kenë një shtëpi”.
Pas vdekjes së tij, mbijetesa e muzeut u bë e dyshimtë derisa biznesmeni francezo-shqiptar Gazmend Toska lexoi lajmin për të dhe vendosi të veprojë. Ai dhuroi para për “rilindjen” e muzeut, ndaj sot mund të shihni historitë e rreth 60 familjeve myslimane dhe të krishtera që fshehën hebrenjtë në shtëpitë e tyre. Siç thonë ata, ky nuk është një muze kushtuar tmerreve të luftës, por dashurisë së njeriut për njeriun.
Një letër nga fotografi i njohur izraelit Gavra Mandil, i cili kërkoi titullin e të drejtëve ndër kombet për familjen shqiptare që e shpëtoi, u botua në Qendrën Përkujtimore të Holokaustit Yad Vashem në Izrael. Duke përshkruar angazhimin e tyre dhe mirënjohjen e tij, ai theksoi se ata kanë qëndruar në kontakt edhe pas luftës dhe përfundoi: “Shqiptarët janë njerëz të thjeshtë, me zemër të madhe, të ngrohtë dhe njerëzorë. Ata mund të mos kenë njohuritë e librit të Gëtes dhe Shilerit, por ata e vlerësojnë jetën njerëzore më shumë se çdo gjë – dhe kjo u vjen natyrshëm, padiskutim. Në kohë të errëta, kur jeta e hebrenjve në Europë nuk kishte shumë rëndësi, shqiptarët na mbronin me dashurinë, përkushtimin dhe sakrificën e tyre”.
Kodi i ndihmës së mysafirit rrjedh nga i ashtuquajturi Kanun, një tërësi zakonesh tradicionale që ekzistonin në popull, pavarësisht nga shkronja zyrtare e ligjit. Edhe pse sot për shumë tingëllon fisnor dhe i vjetëruar, Kanuni është ende një çështje nderi.
Sipas tij, shtëpia shqiptare është e Zotit dhe e mysafirit. Besohet se trokitja në një derë është një bekim nga Zoti, dhe koncepti i një “të huaji” nuk ekziston. Pasi të keni mirëpritur një mysafir, duhet të jeni të përgatitur për ta mbrojtur atë nga çdo rrezik. Dhe kur një shqiptar e jep fjalën, i ashtuquajturi zemërimi, ai përfaqëson shenjtëroren.
Arbeni ndoshta thjesht do të ngrinte supet për këtë: “Siç të thashë, mik i dashur… Mirë se erdhe.”
